Γιατί μας γοητεύουν οι θεωρίες συνωμοσίας; Δυο απαντήσεις.

ΦΗΜΕΣ, ΨΕΜΑΤΑ, ΑΝΑΛΗΘΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ, ανορθολογικές ερμηνείες, διαδικτυακή παραπληροφόρηση και μύθοι εξαπλώθηκαν παράλληλα με τον κορωνοϊό, και μάλιστα με την ίδια ταχύτητα. Η πανδημία του Covid-19 συνοδεύτηκε από την εμφάνιση παραπλανητικών θεωριών συνωμοσίας, η ψευδοεπιστήμη άνθησε και οι εμβολιασμοί μπήκαν στο στόχαστρο των απανταχού συνωμοσιολόγων.  

Καθημερινά διαπιστώνουμε ότι η αμφισβήτηση των επιστημονικών στοιχείων, και εξαιτίας της επίδρασης των κοινωνικών μέσων δικτύωσης, έχει τεράστια απήχηση σε πλήθος ανθρώπων.

Άλλωστε, το φαινόμενο αυτό δεν είναι καινούργιο, αφού πάντοτε οι θεωρίες συνωμοσίας έβρισκαν εύφορο έδαφος και γοήτευαν αρκετούς. Η Γη είναι επίπεδη, η προσσελήνωση δεν έγινε ποτέ, μας ψεκάζουν, ο ιός του AIDS δημιουργήθηκε σε εργαστήριο, ο Έλβις Πρίσλεϊ ζει, ενώ οι Εβραίοι υπάλληλοι στους Δίδυμους Πύργους γνώριζαν για την επίθεση και απουσίαζαν από τη δουλειά τους την 11η Σεπτεμβρίου: αυτές είναι μερικές από τις πιο δημοφιλείς και ανθεκτικές θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες έχουν πολλούς οπαδούς παγκοσμίως.

Ταυτόχρονα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, στη Ρωσία και στο Ιράν εξαπλώθηκαν φήμες που έλεγαν ότι ο κορωνοϊός είναι μια επίθεση των ΗΠΑ με βιολογικά όπλα, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης της Αφρικής κυκλοφορούσε ευρέως ότι το σκόρδο θεραπεύει τον ιό, ενώ και στις ΗΠΑ οι διάφοροι συνωμοσιολόγοι και αντίπαλοι του εμβολιασμού υποστήριζαν ότι η εξάπλωση του ιού οφείλεται στον ιδρυτή της Microsoft Μπιλ Γκέιτς. Μάλιστα, η πλατφόρμα Amazon ανακοίνωσε ότι αφαίρεσε δεκάδες χιλιάδες προϊόντα τα οποία υποτίθεται ότι προσφέρουν προστασία από τον κορωνοϊό.

Φυσικά, ούτε η χώρα μας ξέφυγε από τη διασπορά fake news, ενώ πρόσφατα στο κέντρο της Αθήνας ένα ετερόκλητο πλήθος συγκεντρώθηκε και διαμαρτυρήθηκε για τους εμβολιασμούς, πιστεύοντας, μεταξύ άλλων, ότι τα εμβόλια εμπεριέχουν κάποια νανοτεχνολογικά μικροτσίπ, καθώς και ότι όσοι εμβολιάστηκαν είναι πειραματόζωα.  

Ο Γάλλος φιλόσοφος Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ, στο βιβλίο του «Θεωρίες Συνωμοσίας - Εσωτερισμός, Εξτρεμισμός» διερευνά τη γένεση και τη μεταμόρφωση των συνωμοσιολογικών μύθων την εποχή της νεωτερικότητας, προσπαθώντας να δώσει απαντήσεις. Στο βιβλίο διαβάζουμε ότι οι θεωρίες συνωμοσίας ξεκινούν ήδη από την περίοδο μετά τη Γαλλική Επανάσταση, ενώ ο συγγραφέας πιστεύει ότι όλα βασίζονται στον φόβο. Επίσης, υποστηρίζει ότι η δυσκολία μας να κατανοήσουμε πολλά ιστορικά γεγονότα ενισχύει σημαντικά την ανάπτυξη συνωμοσιολογικών θεωριών και ότι η κατασκευή ενός δαιμονικού εχθρού αποτελεί μια καθησυχαστική εξήγηση για όλα τα δεινά.

Τι είναι αυτό, λοιπόν, που κάνει τόσο ελκυστικές τις θεωρίες συνωμοσίας; Υπάρχουν πρακτικές αντιμετώπισης αυτού του σύνθετου φαινομένου; Πόσο μπορεί να επηρεάσουν τα εκλογικά αποτελέσματα; 

Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας προσφέρει γρήγορες ερμηνείες

Βασίλης Παυλόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Διαπολιτισμικής Ψυχολογίας του τμήματος Ψυχολογίας του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Η κάλυψη της βασικής ανθρώπινης ανάγκης για αίσθημα ασφάλειας προϋποθέτει τη δυνατότητα προβλεψιμότητας και ελέγχου του περιβάλλοντος. Οι συνθήκες αυτές κλονίζονται σε περιόδους κρίσης, όπως η πανδημία, οπότε οι προηγούμενες γνώσεις και οι καθιερωμένοι τρόποι διαχείρισης αποδεικνύονται αναποτελεσματικοί.

Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας προσφέρει γρήγορες, πλην απλοϊκές ερμηνείες κατανόησης των φαινομένων που αποκαθιστούν κάποια αίσθηση ελέγχου. Τέτοιες δοξασίες τροφοδοτούνται από τη διάδοση ψευδών ειδήσεων, η οποία σήμερα είναι ευκολότερη από ποτέ μέσω των κοινωνικών δικτύων.

Ατομικές προδιαθέσεις, όπως η διαπροσωπική δυσπιστία, και ιδεολογικές πεποιθήσεις, όπως ο αυταρχισμός, ενισχύουν τη συνωμοσιολογική σκέψη.

Σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα όπως η συνωμοσιολογία και οι ψευδείς ειδήσεις δεν αντιμετωπίζονται με πυροσβεστικά μέτρα. Απαιτούν σχεδιασμό, πολιτική βούληση και βαθιές δομικές αλλαγές.

Ωστόσο, το βασικό καύσιμο που τροφοδοτεί τη συνωμοσιολογία στο κοινωνικό πεδίο είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς και στους εκπροσώπους τους. Η πρωτοφανής συσσώρευση επιστημονικής γνώσης και η ιλιγγιώδης τεχνολογική ανάπτυξη, με τον τρόπο που συντελούνται, διαμορφώνουν ένα ιδιότυπο χάσμα: από τη μια όσοι έχουν άμεση πρόσβαση στη γνώση και διαθέτουν τα μεθοδολογικά εργαλεία για να την κατανοήσουν και από την άλλη το ευρύ κοινό, που εκπαιδεύεται να καταναλώνει απλώς τα τεχνολογικά επιτεύγματα με όρους ατομικής ευκολίας και επιχειρηματικής κερδοφορίας.

Έτσι υποσκάπτεται η δυνατότητα των πολιτών για ορθολογική σκέψη και διαρρηγνύεται το αίσθημα ασφάλειας, ανοίγοντας τον δρόμο στη συνωμοσιολογία μέσω της διάδοσης ψευδών ειδήσεων.

Η εμπέδωση της εμπιστοσύνης κατακτιέται αργά και δύσκολα, ενώ χάνεται εύκολα. Επιπλέον, ξεκινά από την κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας μάλλον, παρά από τη βάση της. Ορισμένες καλές πρακτικές: η συστηματική και συχνή πληροφόρηση από τους ειδικούς με απλό και κατανοητό τρόπο, η συνεκτικότητα και συνέπεια του επιστημονικού λόγου στη δημόσια σφαίρα, η επιστράτευση τεχνικών πειθούς από τους φορείς και η ελαχιστοποίηση του εξαναγκασμού, η λήψη μέτρων για την προστασία της δημόσιας υγείας από ανθρώπους που δεν χρησιμοποιούν «δύο μέτρα και δύο σταθμά» για να κατοχυρώσουν τα συμφέροντα των ισχυρών έναντι των πολλών καθώς και η διαφάνεια, η λογοδοσία και ο απογαλακτισμός της επιστήμης από την επικίνδυνη διαπλοκή με την εξουσία και την κερδοφορία.

Σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα όπως η συνωμοσιολογία και οι ψευδείς ειδήσεις δεν αντιμετωπίζονται με πυροσβεστικά μέτρα. Απαιτούν σχεδιασμό, πολιτική βούληση και βαθιές δομικές αλλαγές. Η εγρήγορση, η ενεργοποίηση και ο κριτικός έλεγχος των πολιτών μπορούν να ωθήσουν τις εξελίξεις προς αυτή την κατεύθυνση.

Η κρυφή γοητεία της θεωρίας συνωμοσίας

Μαρίλη Μαργωμένου, δημοσιογράφος - συγγραφέας

Ο Τζορτζ Σόρος πρέπει να νιώθει παραμελημένος τελευταία. Μαζί με τ’ άλλα μέλη της Λέσχης Μπίλντερμπεργκ, βλέπει τις λευκές γραμμές στον ουρανό και μελαγχολεί: κάποτε τρεις στους δέκα Έλληνες ανάσαιναν δειλά, τρέμοντας το σατανικό αέριο που εκείνος, υποτίθεται, είχε εξαπολύσει στους αττικούς αιθέρες. 

Αλλά οι θεωρίες συνωμοσίας είναι σαν τα άνθη: μόνο τα φρέσκα τραβούν τις μέλισσες. Οι συνωμοσιολόγοι άφησαν τους αεροψεκασμούς και προσγειώθηκαν στον κήπο του κορωνοϊού. Τώρα τρυγούν γύρη απ’ το «μπόλι» και πασπαλίζουν την πλατεία Συντάγματος με μικρόβια, μολότοφ και τζούρες αγιασμού.

Στην εποχή των lockdowns, η συνωμοσιολογία αποτιμάται σε likes και views. Kάπου μεταξύ καζούρας και απόπειρας συνετισμού, ο αντιεμβολιαστής αποκτά υπόσταση, βρίσκει ομοϊδεάτες και πια δεν νιώθει γραφικός. Μια ολόκληρη πολιτεία ασχολείται μαζί του. Ο κόσμος όλος παλεύει να συνετίσει τον τρελό του χωριού. 

Στην εποχή των lockdowns, η συνωμοσιολογία αποτιμάται σε likes και views. Kάπου μεταξύ καζούρας και απόπειρας συνετισμού, ο αντιεμβολιαστής αποκτά υπόσταση, βρίσκει ομοϊδεάτες και πια δεν νιώθει γραφικός. Μια ολόκληρη πολιτεία ασχολείται μαζί του.

Στην ούγια της τραγωδίας ενίοτε τρυπώνει η γελοιότητα. Αν για μια στιγμή ξεχάσεις τι παίζεται, αν λησμονήσεις πως ο κορωνοϊός σκοτώνει, μπορεί ακόμα και να χαμογελάσεις με τις εικόνες απ’ το Σύνταγμα. Τουλάχιστον, μέχρι να συνειδητοποιήσεις ποιοι έχουν πραγματικούς λόγους να απολαμβάνουν το θέαμα. 

Κανένα τραγούδι του Γρηγόρη Πετράκου δεν μάζεψε τόσα likes όσα η αντιεμβολιαστική παρλάτα που τον ανέβασε στη μαρκίζα του Γιώργου Τράγκα. Μέσα στη Βουλή, ο Παύλος Πολάκης, που ’χει πτυχίο Ιατρικής, και ο Κυριάκος Βελόπουλος, που ’χει τα χειρόγραφα του Ιησού, αρνούνται να εμβολιαστούν. Και έξω απ’ αυτήν, ένας Κηφισιώτης καρδιολόγος εγγράφει κομματικά μέλη σε αντιεμβολιαστικά κιτάπια. Στις εκλογές, λέει, θα κατέλθει πάνοπλος και ανεμβολίαστος ‒ αν, βέβαια, ζήσει μέχρι τότε.

Θα ήταν αστείο, αν δεν ήταν τραγικό. Μόνο η ψυχρή λογική, αυτή ακριβώς που εχθρεύονται οι αντιεμβολιαστές, βάζει το θέμα στη σωστή του βάση. Η πίτα είναι μεγάλη: τρεις στους δέκα ψηφοφόρους πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας. Οι εκλογές πλησιάζουν και οι επιστήμονες ψάχνουν αντίδοτο στον κορωνοϊό. Δυστυχώς για μας τους υπόλοιπους, φάρμακο για την αφέλεια δεν έχει βρεθεί ακόμα.