Πόσο έχει συμβάλει η φωτογραφία στους αγώνες για την απελευθέρωση της ομοφυλόφιλης επιθυμίας και στην καταπολέμηση του ρατσισμού, των διακρίσεων και της ομοφοβίας; Πώς έχουν χρησιμοποιήσει οι καλλιτέχνες τη φωτογραφική κάμερα για να αναπτύξουν και να καλλιεργήσουν μια queer αισθητική και πώς αυτή ορίζεται; Πόσο βοηθά η τέχνη της φωτογραφίας στην ανάδειξη και την εξερεύνηση των πολλών διαφορετικών ερωτικών και έμφυλων ταυτοτήτων που συμπεριλαμβάνει η ΛΟΑΤΚΙ+ «ομπρέλα» αλλά και στην ανάπτυξη της διακοινοτικής αλληλεγγύης και αλληλοκατανόησης;
Αυτά και άλλα ερωτήματα διαπραγματεύονται οι ιστορικοί τέχνης Flora Dunster και Theo Gordon, που επιμελήθηκαν τα κείμενα και τις φωτογραφίες του «Photography – A Queer History», μιας μνημειακής φωτογραφικής έκδοσης που κυκλοφόρησαν φέτος την άνοιξη οι εκδόσεις Ilex με την προοπτική να είναι μια όσο γίνεται πιο ευρεία και συμπεριληπτική queer φωτογραφική ιστορία, που εκκινώντας από το μακρινό παρελθόν και αναδεικνύοντας το παρόν προσβλέπει σε ένα αχαρτογράφητο ακόμα αλλά συναρπαστικό, όπως ευελπιστούν οι επιμελητές της –και μαζί τους όλ@ εμείς−, μέλλον.
Η Flora και ο Theo επισημαίνουν αρχικά ότι εξαιτίας της ίδιας της ρευστής νοηματοδότησης του όρου «queer» είναι δύσκολο να οριστεί επακριβώς η έννοια της queer φωτογραφίας. Μπορεί, όμως, να προσδιοριστεί ως μια ρηξικέλευθη, αντισυμβατική καλλιτεχνική έκφραση, που προκαλεί τις κατεστημένες αντιλήψεις για τη σεξουαλικότητα, την ταυτότητα και την έκφραση φύλου.
Η έκδοση παραθέτει 140 αντιπροσωπευτικά δείγματα δουλειάς 79 παλιότερων και νεότερων φωτογράφων που ξεχώρισαν. Ανάμεσά τους οι Herbert List, Alice Austin, Wolfgang Tillmans, Robert Mapplethorpe, Nan Goldin, Emily Andersen, Reynaldo Rivera, Kiss & Tell Collective, Richard Sawdon Smith, Del LaGrace Volcano, Fabian Guerrero, Joan E. Biren, Ajamu, Zanele Muholi, Slava Mogutin, Mohamad Abdouni, μαζί και ο «δικός μας» Ηλίας Δούλης.
Δεν θα μπορούσαν να λείπουν βέβαια αναφορές σε σπουδαίες μορφές της queer κουλτούρας, όπως ο William Von Gloeden και ο Derek Jarman. Ξεκινώντας με μια καλογραμμένη όσο και κατατοπιστική εισαγωγή, όπου μεταξύ άλλων μνημονεύονται ο Μισέλ Φουκό, ο Άντι Γουόρχολ και ο Ρολάν Μπαρτ, η έκδοση χωρίζεται ακολούθως σε δέκα ενότητες, καθεμιά με τα δικά της προλεγόμενα, συν τα βιογραφικά των καλλιτεχνών και με τίτλους που κεντρίζουν εξαρχής το ενδιαφέρον: «Τεκμηριώνοντας το queer», «Υπερβαίνοντας το Πραγματικό», «Αρχεία και Ανα-παραστάσεις», «Διάλογοι με την πορνογραφία», «Ο χώρος που πρέπει να ιδωθεί», «Πένθιμη Μαχητικότητα» (ο ακτιβισμός στα χρόνια του HIV/AIDS), «Ανάμεσα στη φωτογραφία και την περφόρμανς», «Queer Τοπία», «Υλικότητες και Παραδοξότητες», «Ένα ανοικτό πλέγμα δυνατοτήτων».
Η Flora και ο Theo επισημαίνουν αρχικά ότι εξαιτίας της ίδιας της ρευστής νοηματοδότησης του όρου «queer» είναι δύσκολο να οριστεί επακριβώς η έννοια της queer φωτογραφίας. Μπορεί, όμως, να προσδιοριστεί ως μια ρηξικέλευθη, αντισυμβατική καλλιτεχνική έκφραση, που προκαλεί τις κατεστημένες αντιλήψεις για τη σεξουαλικότητα, την ταυτότητα και την έκφραση φύλου, αμφισβητώντας συχνά τα ίδια τα κυρίαρχα ακόμα και μέσα στη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα αισθητικά πρότυπα και προτείνοντας νέους τρόπους θέασης των πραγμάτων.
Επειδή, ωστόσο, υπάρχουν ΛΟΑΤΚΙ+ δημιουργοί που για διάφορους λόγους δεν επιθυμούν την ταύτιση με το queer, κάτι που συμβαίνει και σε άλλα καλλιτεχνικά πεδία, υπήρξαν και αρνητικές απαντήσεις στις προσκλήσεις που έστειλαν οι δύο επιμελητές, όπως μας πληροφορούν. Ήταν, έπειτα, αδύνατο να χωρέσει όλη η queer φωτογραφία σε έναν μόνο τόμο.
Έγινε επίσης προσπάθεια, γράφουν, να συμπεριληφθούν νέοι/ες, κυρίως, καλλιτέχνες/ιδες εκτός Ευρώπης και Αμερικής, από χώρες ή παραδόσεις που μπορεί να προσδιορίζουν τη σεξουαλικότητα και τους έμφυλους ρόλους διαφορετικά από τη Δύση. Γεγονός είναι, ωστόσο, ότι εκεί άνθισε ιστορικά αυτό που ονομάζουμε σύγχρονη queer ή ΛΟΑΤΚΙ+ κουλτούρα – ακόμα και οι διαφορετικής καταγωγής καλλιτέχνες/ιδες που παρουσιάζονται εδώ ζουν και εργάζονται στη συντριπτική τους πλειοψηφία σε κάποια χώρα της Ευρώπης ή της Βόρειας Αμερικής, με ορισμένες ενδιαφέρουσες εξαιρέσεις, όπως οι Κινέζοι Ma Liuming και Lin Zhipeng.
Αλλά μη φανταστεί κανείς ότι στη θεωρούμενη ως την πλέον «queer friendly» σήμερα νοητή γεωγραφική ενότητα της «Ευρωαμερικής», όπως αποκαλείται στον τόμο, τα πράγματα ήταν πάντοτε ρόδινα − κάθε άλλο. Το πιστοποιούν και φωτογραφικά ντοκουμέντα από εποχές που τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα βρίσκονταν στο κοινωνικό περιθώριο και είχαν να αντιπαλέψουν τα κυρίαρχα ήθη αφενός, την εχθρική νομοθεσία, την αστυνομική καταστολή και ένα αντιδραστικό επιστημονικό αφήγημα αφετέρου. Κίνδυνοι που αναβίωσαν στα πρώτα «χρόνια της αρρώστιας» με το στίγμα και τις διαπομπεύσεις στα ΜΜΕ και που εξακολουθούν να αποτελούν μια δυνάμει απειλή για τα πιο ευάλωτα μέλη της κοινότητας.
Οι επίμονοι αγώνες τριών γενιών αποτυπώνονται σε φωτογραφίες από τις πρώτες ΛΟΑΤΚΙ+ κινητοποιήσεις και τα πρώτα Pride −σε μία από αυτές ο Leonard Fink απαθανατίζει τις εμβληματικές τρανς Αμερικανίδες Sylvia Rivera και Marsha Johnson, «μητέρες» όλων των Pride–, από την ακτιβιστική αφύπνιση που πυροδότησε η εμφάνιση του HIV/AIDS και λοιπές θεματικές.
«Στρατευμένες» εικόνες σαν τις παραπάνω συμπληρώνουν άλλες, οι οποίες έχουν πιο ντοκιμαντερίστικο χαρακτήρα. Υπάρχουν φυσικά και φωτογραφίες με περισσότερο καλλιτεχνικές αναζητήσεις, όπως και φωτογραφίες ερωτικές, ενίοτε στα όρια του πορνό, και άλλες πάλι που εστιάζουν στην έκφραση προσωπικών βιωμάτων είτε στην ανάδειξη μιας σειράς από υποκουλτούρες μέσα στην παράλληλη πραγματικότητα του queer.
Εκτίθενται μάλιστα στις δέκα επί μέρους ενότητες έτσι ώστε να επικοινωνούν και να συνδιαλέγονται μεταξύ τους, ανεξάρτητα από θεματολογία, τεχνοτροπία και εποχή. «Η ποιήτρια Joelle Taylor περιγράφει μεταφορικά την queer μνήμη ως έκθεμα μιας βιτρίνας που περιέχει τις επιθυμίες, τις χαρές, τις λύπες και τους αγώνες μας, με συνέπεια η μνήμη αυτή να μετατρέπεται σε ιστορία. “Σε περίπτωση ανάγκης, σπάστε το τζάμι”, μας προτρέπει. Το ίδιο σας προσκαλεί να κάνετε και το βιβλίο που κρατάτε», γράφουν επιγραμματικά οι δύο επιμελητές στον πρόλογο της τελευταίας ενότητας, εκείνης που αναφέρεται στο «ανοικτό πλέγμα δυνατοτήτων» που ανοίγεται μπροστά μας και μας καλεί να το εξερευνήσουμε.
Η φωτογραφική συλλογή «Photography - A Queer History» κυκλοφορεί τώρα από τις εκδόσεις Ilex.
